Ontdek alles over de antisociale persoonlijkheidsstoornis. Plus de vergelijking met narcisme, borderline, sociopathie en psychopathie.

Door: Jasmijn Couwenberg

(de tekst in dit blogartikel is afkomstig uit mijn boek ‘De narcistische wereld ontvlucht’)

Wat is een antisociale persoonlijkheidsstoornis?

Bij de antisociale persoonlijkheidsstoornis is volgens de DSM-IV sprake van een diepgaand patroon van gebrek aan achting voor en schending van de rechten van anderen, vanaf het vijftiende levensjaar aanwezig en tot uiting komend in diverse situaties, zoals blijkt uit drie of meer van de volgende criteria:

  1. Niet in staat zich te conformeren aan de maatschappelijke norm dat men zich aan de wet moet houden, zoals blijkt uit het bij herhaling tot handelingen komen die een reden voor arrestatie kunnen zijn
  2. Oneerlijkheid, zoals blijkt uit herhaaldelijk liegen, het gebruik van valse namen of anderen bezwendelen ten behoeve van eigen voordeel of plezier
  3. Impulsiviteit of onvermogen om vooruit te plannen
  4. Prikkelbaarheid en agressiviteit, zoals blijkt uit het bij herhaling komen tot vechtpartijen of geweldpleging
  5. Roekeloze onverschilligheid voor de veiligheid van zichzelf of anderen
  6. Constante onverantwoordelijkheid, zoals blijkt uit het herhaaldelijk niet in staat zijn geregeld werk te behouden of financiële verplichtingen na te komen
  7. Ontbreken van spijtgevoelens, zoals blijkt uit de ongevoeligheid voor of het rationaliseren van het feit anderen gekwetst, mishandeld of bestolen te hebben

De leeftijd is ten minste achttien jaar, er zijn aanwijzingen voor een gedragsstoornis beginnend vóór het vijftiende levensjaar, en het antisociale gedrag komt niet uitsluitend voor in het beloop van schizofrenie of manische episodes.

De antisociale persoonlijkheidsstoornis bevindt zich, net als de narcistische en borderline persoonlijkheidsstoornis, in cluster B van de DSM. Dit cluster betreft overdreven, emotioneel of afwijkend gedrag.

Gradaties van de antisociale persoonlijkheidsstoornis

De kenmerken van de antisociale persoonlijkheidsstoornis kunnen zich uiten in verschillende gradaties. Net als andere stoornissen, bevindt ook deze stoornis zich in een continuüm van ernst, met aan het ene uiteinde de seriemoordenaars, en aan de andere kant de mildere personen die van tijd tot tijd slechte daden begaan welke hun of andermans leven beïnvloeden.*

Antisociaal in welk opzicht?

Donald Black is een Amerikaanse hoogleraar in de psychiatrie en deed als een van de weinigen twintig jaar lang onderzoek naar de antisociale persoonlijkheidsstoornis. Hij benadrukt dat ‘antisociaal’ in deze context niet gelijkstaat aan verlegenheid, geremdheid of teruggetrokkenheid; het gaat om gedrag dat zich tegen de maatschappij richt.

Hij beschrijft de stoornis als ‘een terugkerend en regelmatig patroon van wangedrag dat alle belangrijke facetten van het leven omvat, gekenmerkt door overtreding van sociale normen en wetten, variërend van herhaaldelijke leugens en diefstal met geweld tot zelfs moord’.

Mensen met de antisociale persoonlijkheidsstoornis zijn niet van de realiteit verwijderd en weten precies wat er om hen heen gebeurt. Hun acties zijn weloverwogen en gericht op hun eigen egocentrische doelen. Ze kennen het verschil tussen goed en slecht, maar bekommeren zich er niet om.*

De antisociale persoonlijkheidsstoornis en criminaliteit

De antisociale persoonlijkheidsstoornis staat niet gelijk aan criminaliteit en vice versa. Criminaliteit omvat illegale activiteiten en is slechts één aspect van deze stoornis, maar niet iedere antisociale persoonlijkheid maakt zich hier ook aan schuldig. Omgekeerd heeft niet iedere crimineel te maken met problemen waar een antisociale persoonlijkheid wel mee kampt, zoals relatieproblemen of huiselijk geweld, aldus Black.

Ontstaan antisociale persoonlijkheidsstoornis

De antisociale persoonlijkheidsstoornis is het gevolg van een moeilijk temperament (druk, opvliegend, prikkelbaar) in combinatie met ongunstige ervaringen (emotionele verwaarlozing, mishandeling of seksueel misbruik tijdens de jeugd). Volgens Black komen antisociale persoonlijkheden vaak uit zeer disfunctionele gezinnen waarin zij mishandeld werden en hoofdletsel opliepen. Ook hebben ze vaker antisociale vrienden die slecht gedrag aanmoedigen, bevestigen en versterken.

Bij sommigen merk je het antisociale gedrag al vroeg in het contact op, anderen kunnen een positieve eerste indruk maken (zeker wanneer ze hoog scoren op psychopathie) en komen sterk, onafhankelijk en zelfstandig over.*

De overeenkomsten met andere stoornissen

De antisociale persoonlijkheidsstoornis heeft een aantal overeenkomstige kenmerken met de narcistische persoonlijkheidsstoornis en de borderline persoonlijkheidsstoornis:*

  • Egocentrisme
  • Impulsiviteit
  • Manipulatie
  • Gebrek aan empathie
  • Instabiele relaties
  • Het niet kunnen voelen van berouw

De verschillen met andere stoornissen

Er zijn ook verschillen ten opzichte van narcisme en borderline. Een antisociale persoonlijkheidsstoornis:*

  • Ervaart geen schaamte
  • Ervaart geen emotionele pijn
  • Ervaart geen leegte
  • Idealiseert niemand
  • Kampt meer met verveling dan leegte

Antisociale persoonlijkheidsstoornis en narcisme

Een kenmerk van de antisociale persoonlijkheidsstoornis is het pijnigen van anderen voor de kick. Narcisten doen dit meestal omdat ze hun speciale rechten willen verwerkelijken, zonder hierbij rekening te houden met de pijn die ze anderen toebrengen. Voor narcisten is pijnigen eerder een middel en/of bijkomend gevolg. Voor antisociale persoonlijkhden is pijnigen eerder het hoofddoel.*

In de nieuwe DSM-V is de narcistische persoonlijkheidsstoornis verdwenen en valt deze nu onder de antisociale persoonlijkheidsstoornis. Een belangrijk kenmerk daarvan is het antisociale gedrag. Deze stoornissen zijn dan ook niet identiek aan elkaar: het narcisme is ongetwijfeld asociaal, maar al het antisociale is daarom niet narcistisch en ook wijzen niet alle antisociale gedragingen op de antisociale persoonlijkheidsstoornis. De drastische wijziging betekent geenszins dat de narcistische persoonlijkheidsstoornis niet meer zou bestaan; er kunnen alleen geen nieuwe diagnoses worden gesteld.*

Antisociale persoonlijkheidsstoornis en borderline

Een overeenkomstig kenmerk tussen de antisociale persoonlijkheidsstoornis en borderline is woede. Borderlinewoede is echter meer ongecontroleerd. Woede bij antisociale persoonlijkheden is vaker gecontroleerd, doelgericht en meer bewust overdacht. Soms is de impulsiviteit wel groter dan gemiddeld; dit kan, net als het onder invloed zijn van alcohol en/of drugs, alsnog tot zeer ongecontroleerde woede-uitbarstingen leiden.

Antisociale persoonlijkheden hebben over het algemeen een redelijk consistent zelfbeeld (bijvoorbeeld als crimineel, hedonistisch of opstandig). Borderliners hebben een wankel en wisselend zelfbeeld. Bij beiden ontbreken vaak duidelijke toekomstplannen.*

Circa 9% van de mensen met een persoonlijkheidsstoornis heeft zowel de antisociale als de borderline persoonlijkheidsstoornis.

Antisociale persoonlijkheidsstoornis en sociopathie

De antisociale persoonlijkheidsstoornis, psychopathie en sociopathie worden vaak met elkaar verward. De allereerste DSM-I vermeldde nog de sociopathische persoonlijkheidsstoornis waarbij de criteria grotendeels overeenkwamen met de psychopathische kenmerken zoals de Amerikaanse psychiater Hervey Cleckley deze had opgesteld; sociopathie en psychopathie stonden op deze manier vrijwel synoniem voor elkaar.

Dat klopt echter niet; sociopaten hebben, onder andere, meer dan psychopaten moeite met het leggen van sociale contacten en het zich overeind houden in de maatschappij, en beiden hanteren verschillende werkwijzen indien ze misdaden begaan.*

In de DSM-II (1968) veranderde sociopathie in ‘persoonlijkheidsstoornis, antisociaal type’. In de DSM-III werd dit de antisociale persoonlijkheidsstoornis waarbij de nadruk meer op gedrag dan persoonlijkheid kwam te liggen.*

(DSM: het Amerikaanse handboek ‘Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders’ – afgekort: DSM – vormt in veel landen, waaronder Nederland, het instrument om psychiatrische stoornissen te classificeren en diagnosticeren)

Antisociale persoonlijkheidsstoornis en psychopathie

De antisociale persoonlijkheidsstoornis en psychopathie zijn daarom niet hetzelfde. Bij de eerstgenoemde ligt de nadruk op antisociale gedragingen, terwijl psychopathie ook duidelijke persoonlijkheidskenmerken omvat. Het begrip psychopathie is ruimer en ernstiger dan de antisociale persoonlijkheidsstoornis.

Van de psychopaten heeft 80-90% tevens de antisociale persoonlijkheidsstoornis. Omgekeerd voldoet 30-40% van de mensen met de antisociale persoonlijkheidsstoornis aan de diagnose psychopathie.*

Voorbeeld van het verschil met psychopathie

Zowel de antisociale persoonlijkheidsstoornis als psychopathie houden verband met crimineel en agressief gedrag, waarbij niet per sé sprake van criminaliteit hoeft te zijn. De gemeenschappelijke antisociale kenmerken kunnen zich bijvoorbeeld ook uiten in een parasitaire levensstijl.*

Hun eventuele criminele daden verschillen wel van elkaar. “Psychopaten kunnen hun misdaden soms nauwkeurig plannen en koelbloedig zijn, terwijl antisocialen (en sociopaten) vaak de typische gelegenheidscriminelen zijn of in een vlaag van woede verkeerde dingen doen”, zegt de Britse psycholoog Kevin Dutton in zijn boek ‘De lessen van een psychopaat’.

Een voorbeeld daaruit ter illustratie:

  • Iemand met de antisociale persoonlijkheidsstoornis steelt bijvoorbeeld af en toe wat geld van zijn of haar werkgever of raakt betrokken bij een vechtpartij die door een kort lontje onbedoeld op moord uitloopt
  • Als een psychopaat geld eist en de ander weigert dit, kan hij/zij deze persoon in koele bloede doodschieten of een plastic zak over het hoofd trekken

Hij noemt de antisociale persoonlijkheidsstoornis ‘psychopathie met toegevoegde emotie’; psychopathie is een emotieloze leegte.

Verder lezen?

Download HIER jouw gratis bundel met 4 inkijkexemplaren van mijn boeken en werkboeken over narcisme!