In 37% van de gevallen heeft iemand narcisme en borderline tegelijk. Ontdek hoe dit eruitziet in de praktijk.

Door: Jasmijn Couwenberg

(de tekst in dit blogartikel is afkomstig uit mijn boek ‘De narcistische wereld ontvlucht’)

Comorbiditeit: meerdere diagnoses

Van alle mensen met tenminste één persoonlijkheidsstoornis voldoet 80% tegelijkertijd aan de criteria van een tweede persoonlijkheidsstoornis, meestal uit hetzelfde cluster. Dit heet comorbiditeit.

Comorbide stoornissen kunnen tevens eetstoornissen, verslavingen, depressies of fobieën zijn. Ook als er maar één stoornis wordt gediagnosticeerd, kan er sprake zijn van comorbiditeit; de ene aanwezige stoornis kan zich namelijk opvallender openbaren dan de tweede aanwezige stoornis.*

Comorbiditeit narcisme en borderline: 37%

De narcistische en borderline persoonlijkheidsstoornis bevinden zich in cluster B van de DSM. Dit cluster betreft overdreven, emotioneel of afwijkend gedrag.

(DSM: het Amerikaanse handboek ‘Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders’ – afgekort: DSM – vormt in veel landen, waaronder Nederland, het instrument om psychiatrische stoornissen te classificeren en diagnosticeren)

Van degenen met een narcistische of borderline persoonlijkheidsstoornis heeft 37% ook de andere stoornis. Dit blijkt uit het grootste onderzoek naar persoonlijkheidsstoornissen ooit in de Verenigde Staten. Hoe ziet het er precies uit wanneer iemand beide stoornissen heeft?

Narcist en borderliner als varianten van elkaar

Narcisme en borderline liggen dicht bij elkaar. De narcist en de borderliner hebben dezelfde drijfveren (het ‘ik’) en dezelfde bestemming (aandacht), maar kiezen een andere route. Vanuit dezelfde verwonding, een beschadigd Zelf, gaan ze op pad. De borderliner in al zijn of haar kwetsbaarheid, de narcist voorzien van een ondoordringbaar narcistisch pantser (het grandioze Zelf). De een gaat zonder jas naar buiten, de ander met. Ze leggen niet geheel dezelfde weg af, omdat obstakels hen regelmatig een zijweg induwen en zo kunnen ze in de andere stoornis terechtkomen.

Je kunt deze dynamiek zien in de vorm van een letter ‘H’, maar dan met veel meer middenstreepjes die de zijwegen voorstellen. Simpel gezegd: de narcist is een zelfverzekerde variant van de borderliner, en de borderliner is een onzekere variant van de narcist.

Van narcisme naar borderline en terug

Narcisme en borderline bewegen zich in hetzelfde continuüm waarin men van het ene naar het andere gedrag kan afglijden en weer terug. Wanneer het nodig is, put men uit de koffer met narcistisch gereedschap, en wanneer dat nodig is, kiest men een borderline instrument uit; afhankelijk van de situatie, behoeften en aanwezige personen. Men gedraagt zich afwisselend als grandioze heerser of kwetsbaar kind.

Worden narcisten te ernstig gekrenkt, en weten ze zich niet hieruit te redden met gladde praatjes, dan kunnen ze soms in wanhopig borderlinegedrag vervallen, en zich voordoen als onzeker en hulpeloos slachtoffer. Weten ze zich via manipulatie en uitbuiting weer omhoog te werken naar de ’top’ en hun grandioze Zelf te herstellen, dan zijn ze weer terug als narcist.*

Borderline als ‘mislukt narcisme’

De Israëlische Sam Vaknin, auteur van ‘Malignant Self Love: Narcissism Revisited’ en zelf narcist en psychopaat, noemt borderline ‘een mislukt narcisme’: wanneer narcisten zich ervan bewust worden dat hun acties niet werken, triggert dit een overweldigende verlatingsangst, en beginnen ze borderlinegedrag te vertonen, zoals identiteitsverstoring, emotionele instabiliteit, suïcidaal gedrag, leegte en paranoïde gedrag.

Dit kan bijvoorbeeld gebeuren na oncontroleerbare veranderingen, zoals een verbroken relatie, baanverlies of ziekte. Maar zodra hun omstandigheden lijken te verbeteren, zullen deze ‘borderliners’ weer narcistische verdediging gaan opbouwen en gebruiken, aldus Vaknin.

Onder narcisme en borderline ligt dezelfde angst

Richard Skerrit, een Amerikaanse auteur van diverse boeken over narcisme en borderline, stelt dat narcisme en borderline verschillende manifestaties van dezelfde ziekte zijn: beide stoornissen zijn gebaseerd op de angst dat anderen de gebreken van de persoon zien. Het is een intense angst voor veroordeling door anderen en de consequenties daarvan, alleen gaan de narcist en borderliner ieder op een andere manier hiermee om.

De verdediging is anders

Het verschil zit in de verdediging en de mate van succes daarvan: borderliners hebben een fragiele verdediging, en narcisten verdedigen zich met een verpletterende brutaliteit, afhankelijk van de omstandigheden. Zo betreuren borderliners hoe waardeloos ze zijn, en zijn ze er daarom van overtuigd dat we hen zullen verlaten; terwijl narcisten ons dwingen hun grandioze ideaalbeeld te ondersteunen.

“Maar een borderliner kan ook terugslaan door narcistische verdediging te gebruiken. Het is dan nog moeilijk te zien of je met een borderliner of een narcist te maken hebt”, zegt Skerrit. “Zelfs wanneer je denkt dat iemand borderline heeft, is er bijna altijd een sterke smaak van ‘narcistische dynamiek’ te proeven. Veel mensen zien een langzame trilling tussen periodes van narcisme en periodes van borderline.”

Voorbeelden van naasten

Waarnemingen van familie en partners bevestigen dit. Een vrouw merkte op dat bij haar partner beide stoornissen elkaar lijken af te wisselen, afhankelijk van de situatie. Soms erg behoeftig en kwetsbaar, dan weer arrogant, soms met veel emoties en soms zei hij niets te voelen. Een ander zag dat de persoon in kwestie zich naar het kind als een borderliner gedroeg, en naar de partner als een narcist.

Bij mijn narcistische partner nam ik dit eveneens waar. De ene keer schepte hij op over zijn kwaliteiten op het werk en dat niemand beter is dan hij (hij noemde zichzelf altijd ‘kwaliteitswerknemer’). De andere keer lag hij languit op de vloer van de woonkamer te kermen dat hij zo zielig is en niemand naar hem omkijkt. Zijn verlatingsangst was altijd ontzettend groot; soms klampte hij zich letterlijk aan me vast wanneer ik naar huis wilde gaan.

Superioriteit en inferioriteit gaan hand in hand

Superioriteit (beter dan anderen) en inferioriteit (minderwaardigheid) gaan bij narcisme en borderline hand in hand. Als het ene gevoel overheerst, ligt het andere gevoel eronder.*

Narcisten zijn vaker te zelfverzekerd, en borderliners zijn vaker te onzeker, maar zijn dit niet altijd. Op andere momenten ‘ruilen’ ze met elkaar, en hebben borderliners grootheidswaanzin en narcisten een minderwaardigheidscomplex. Narcisten zijn namelijk niet verliefd op zichzelf – verre van dat zelfs – maar op hun grandioze Zelf. En de borderliner kan zichzelf als een grandioos persoon presenteren om anderen klein te maken.

Ertussenin is niets

Beiden denken in uitersten en kunnen zich ook alleen maar óf superieur óf inferieur voelen. Tussen grandioos en waardeloos is er niets. Gewone zelfverzekerdheid of gewone onzekerheid, zoals we die allemaal wel eens ervaren, zie je niet bij hen. Ze idealiseren en devalueren niet alleen anderen, maar ook zichzelf.

Bij borderline wisselt het elkaar sneller af

Deze periodes wisselen elkaar bij borderliners sneller af: hun tijdelijke grandiositeit tijdens het idealiseren van zichzelf is vluchtiger. Het ene moment staan ze aan de top van de wereld en denken ze alles aan te kunnen. Het volgende moment liggen ze depressief in bed en devalueren ze zichzelf weer. Dit komt doordat zij nooit écht weten wie ze zijn, en emotioneel veel instabieler dan narcisten zijn.

Bij narcisme gaat het in langere periodes

Narcisten idealiseren en devalueren zichzelf ook, maar maken vaker en veel langere periodes van idealisatie dan devaluatie door. Door hun relatief stabiele identiteit, en daarmee positievere en stabielere zelfbeeld, en een geringe aanwezigheid van emoties, devalueren zij zichzelf minder snel. Maar zodra narcisten zichzelf devalueren, is deze devaluatie mogelijk nog heftiger dan bij borderliners.

De narcist valt niet gauw, maar wel van veel hoger

Narcisten vallen van veel ‘hoger’ waardoor ze een veel hardere smak maken. Als je gedurende lange tijd de koning(in) van de wereld ‘bent’, en er gebeurt iets waardoor je degradeert, is de klap zoveel groter dan wanneer je jezelf steeds gedurende vele korte periodes afwisselend grandioos en (vaker) waardeloos vindt (zoals bij borderliners).

Er is ook veel meer voor nodig om een narcist zo ver te laten vallen: de krenking dient vele malen groter en ernstiger te zijn, terwijl bij borderliners een kleine krenking al voldoende is om zichzelf te devalueren. Dit betekent niet dat narcisten om een kleine krenking niet boos worden (integendeel): boos worden betekent wel dat je de ander devalueert, maar niet ook altijd meteen jezelf.

‘Alle borderliners zijn narcistisch’

Volgens de Amerikaanse psychotherapeut Alexander Lowen ‘zijn alle borderliners narcistisch tot op zekere hoogte, maar zijn niet alle narcisten borderliners’. Alle borderliners vertonen sterke trekken van de narcistische persoonlijkheidsstoornis, in verschillende mate.

Het spectrum van narcisme

Hij stelde dat narcisme een breed spectrum aan gedrag omvat. Dit spectrum toont de verschillende niveaus van verstoringen en van het verlies van het Zelf, en maakt de relaties tussen de diverse aspecten van de narcistische stoornis zichtbaar. Het loopt uiteen van het milde fallisch-narcistische karakter, het narcistische karakter, de borderline persoonlijkheid, de psychopathische persoonlijkheid naar de ernstige paranoïde persoonlijkheid.

Wie de narcistische of borderline persoonlijkheidsstoornis heeft, vertoont verschillende kenmerken in relatie tot zijn of haar plaats in dit continuüm:

  • Een genadeloze, koude, berekenende en onverschillige narcist met vrij normale relaties bevindt zich bijvoorbeeld ‘laag’ tot ‘niet’ op de schaal van borderline comorbiditeit. Maar dezelfde persoon met permanente relationele problemen zou ‘hoog’ scoren op het borderlinegedeelte van de schaal.
  • Borderliners starten op hun deel van het continuüm bij ‘mild’ of ‘gemiddeld’ op de narcisme comorbiditeit. De borderlinetypen ‘Waif’ en ‘Hermit’ vallen lager uit op de schaal dan de ‘Queen’ en ‘Witch’.

De samenvatting hieronder van de 5 narcistische typen is gebaseerd op de beschrijving in Lowens boek ‘Narcissism: Denial of the True Self’.

1.Fallisch-narcistisch karakter

Fallisch-narcistische karakters kenmerken zich door het opblazen van en vooringenomenheid met hun seksuele beeld van zichzelf, en gebruiken hun ego om anderen te verleiden. De mannelijke fallische narcist denkt op straat dat vrouwen hem adoreren en mannen hem met afgunst bekijken, en de vrouwelijke fallische narcist denkt dit omgekeerd ook. Ze zien zichzelf tot op zekere hoogte als superieur, maar weten ook dat ze minder dan anderen zouden kunnen zijn.

2.Narcistisch karakter

Narcistische karakters hebben een meer grandioos egobeeld dan het fallisch-narcistische karakter. Zij zijn niet alleen beter en aantrekkelijk, maar de beste en aantrekkelijkste. Ze moeten perfect zijn, en zo moeten anderen hen ook zien, wat soms ook gebeurt omdat ze succesvol kunnen zijn. Deze narcisten denken dat de mensen op straat zelfs voor hen opzij gaan, en zijn trots op zichzelf.

3.Borderline persoonlijkheid

De borderline persoonlijkheden kunnen wel of niet openlijk de typisch narcistische trekken tonen. Sommigen kunnen een beeld van succes en competenties neerzetten, ondersteund door verworvenheden in bijvoorbeeld de zaken- of entertainmentwereld. Deze façade stort, in tegenstelling tot die van de narcist, gemakkelijk in onder emotionele stress en onthult dan het hulpeloze en angstige kind in hen. Andere borderliners presenteren zichzelf als gekwetst, benadrukken hun kwetsbaarheid en klampen zich vast. De onderliggende grandiositeit en arrogantie liggen hier verborgen, omdat deze niet ondersteund worden door bewezen prestaties.

Het grandioze ideaalbeeld van narcistische karakters is een relatief effectieve bescherming tegen depressie, en de façade van superioriteit is moeilijk af te breken. Maar voor borderline persoonlijkheden biedt het tonen van succes geen bescherming. Narcistische karakters en borderline persoonlijkheden hebben inhoudelijk dezelfde grandioze fantasieën, maar de mate van egosterkte erachter verschilt.

Lowen noemde een voorbeeld ter illustratie van dit onderscheid. Een man kwam naar therapie vanwege een depressie die zijn werk en intieme leven beïnvloedde. In zijn belangrijke baan meende hij te falen, en hij dacht misschien niet agressief genoeg te zijn. Hij was bang voor succes en maakte geen zelfverzekerde indruk. Totdat hij gevraagd werd zichzelf te beschrijven.

Toen bleek dat hij zichzelf slimmer vond dan anderen en dat men dit ook moest erkennen. Hij beweerde geboren te zijn om aan de top te staan, en zelfs als koning geboren te zijn. Dit sluit aan bij de grootse fantasieën van een narcist. Maar hij excuseerde zich steeds door te zeggen dat hij zich terugtrok. Dát doen narcistische karakters nooit. Zij beschikken over de nodige agressie om succes te behalen, wat duidt op een egosterkte die bij borderline persoonlijkheden ontbreekt.

Onderschat echter niet de grandiositeit van een borderliner: alhoewel minder zichtbaar dan bij het narcistische karakter, is deze niet minder aanwezig volgens Lowen.

4.Psychopathische persoonlijkheid

Psychopathische persoonlijkheden voelen zich net als narcistische karakters superieur en ontkennen hun gevoelens. Onder het destructieve gedrag van psychopaten liggen impulsen die hun oorsprong vinden in ervaringen in de vroege jeugd, welke zo traumatisch en overweldigend waren dat ze deze niet konden integreren in hun ontwikkelende ego. Daardoor begaan ze hun gedrag zonder enig gevoel van bewustzijn.

5.Paranoïde persoonlijkheid

Paranoïde persoonlijkheden geloven niet alleen dat anderen naar hen kijken, maar ook over hen praten en zelfs tegen hen samenspannen, omdat ze zelf zeer speciaal en zeer belangrijk zijn. Ze kunnen geloven buitengewone krachten te bezitten. Wanneer ze fantasie niet meer van feiten kunnen onderscheiden, wordt hun krankzinnigheid duidelijk.

Verder lezen?

Download HIER jouw gratis bundel met 4 inkijkexemplaren van mijn boeken en werkboeken over narcisme!