Ontdek alles over psychopathie. Plus de vergelijking met narcisme, borderline en de antisociale persoonlijkheidsstoornis.

Door: Jasmijn Couwenberg

(de tekst in dit blogartikel is afkomstig uit mijn boek ‘De narcistische wereld ontvlucht’)

Wat is psychopathie?

Het grootste vooroordeel over psychopaten is dat het allemaal zware criminelen zoals seriemoordenaars zijn. Dat beeld is ontstaan door spannende films en berichtgeving in de media. Daarin komen alleen de meest extreme en onmenselijke personen voorbij die als psychopaat worden neergezet, terwijl daarnaast net zo goed sprake kan zijn van andere stoornissen. Ook wetenschappelijk onderzoek naar psychopathie is haast uitsluitend bij gedetineerden verricht.*

Een klein deel van de psychopaten pleegt daadwerkelijk extreem gruwelijke misdaden en als ze al geweld gebruiken, hoeven ze niet ook sadistisch te zijn door bijvoorbeeld iemand te martelen. Veel psychopaten doen dingen die wel onethisch of immoreel, maar niet illegaal zijn. Begaan ze wel illegale daden, dan weten ze vaak op slinkse wijze buiten de gevangenis te blijven.*

Psychopaten: wie zijn ze?

Hervey Cleckley, een Amerikaanse hoogleraar in de klinische psychiatrie, beschreef psychopaten als ‘ogenschijnlijk normale mensen die aanvankelijk een vaak vriendelijke, charmante, innemende en betrouwbare indruk maken, waarbij uit een nadere kennismaking dit gedrag een strategie blijkt te zijn om anderen te manipuleren en uit te buiten’. Sommige psychopaten kiezen er heel bewust voor zich wel in de eigen kring te laten gaan, maar niet daarbuiten.

Het is geen uitzondering dat een psychopaat een vriendelijke, sociale, normale of zelfs timide indruk maakt, opgaat in de massa en probleemloos meedraait in de maatschappij. Vooral de intelligente psychopaten kunnen zich zeer sociaal wenselijk opstellen en weten precies in te schatten wat de ander graag wil horen of zien.*

Psychopaat en seriemoordenaar zijn geen synoniemen

Jan Storms, leraar in de tantrische en vedische wetenschap, benadrukt in zijn boek ‘Destructieve relaties op de schop’ dat een psychopaat lang niet (meestal niet zelfs) synoniem staat voor een ‘kille seriemoordenaar’.

Volgens hem pleegt een psychopaat zelden een fysieke moord, maar heeft menig psychopaat wel degelijk de bedoeling om anderen psychisch net zo dood te maken als hij of zij zelf vanbinnen is. Hij spreekt dan ook van ‘psychische moord’. Het gevaarlijke daarvan is dat het zich vrijwel onzichtbaar voltrekt. Je wordt vanbinnen uitgehold en ‘bestaat’ niet meer, behalve in je fysieke lichaam.

De overeenkomsten met andere stoornissen

Psychopathie laat zich niet zo ‘gemakkelijk’ in een hokje stoppen als de narcistische, borderline en antisociale persoonlijkheidsstoornis. Wie met een psychopaat te maken heeft, herkent vaak kenmerken van verschillende persoonlijkheidsstoornissen.*

De psychopathische kenmerken die in de verschillende persoonlijkheidsstoornissen zijn terug te vinden, zijn:

  • Antisociaal gedrag en een gebrek aan schuldgevoel (antisociale persoonlijkheidsstoornis)
  • Grandiositeit, gebrek aan empathie en gebruikmaken van anderen (narcistische persoonlijkheidsstoornis)
  • Oppervlakkige charme en egocentrisme (histrionische of theatrale persoonlijkheidsstoornis)
  • Impulsiviteit, kwaadheid en suïcidaliteit (borderline persoonlijkheidsstoornis)
  • Wantrouwen (paranoïde persoonlijkheidsstoornis)

Psychopathie lijkt een mix van stoornissen te zijn

Psychopathie lijkt zo een mix van kenmerken van verschillende stoornissen te zijn. Het valt dan ook te verdedigen dat men psychopathie zou kunnen omschrijven als een combinatie van een narcistische en een antisociale persoonlijkheidsstoornis, met borderline elementen en theatrale elementen.

De verschillen met andere stoornissen

Verschillen met de andere persoonlijkheidsstoornissen zijn er ook. Psychopaten:

  • Voelen geen enkele emotie, zijn meer berekenend en daardoor minder impulsief (verschil met borderliners)
  • Gedragen zich niet alleen zelfverzekerd, maar zijn het ook (verschil met narcisten)
  • Kennen zelden angst, depressie en schaamte (verschil met borderliners en narcisten)
  • Vertonen meer afwijkende persoonlijkheidstrekken dan enkel afwijkend gedrag (verschil met antisociale persoonlijkheden).

Verder hebben (primaire) psychopaten een hoog zelfbeeld; indien ze geweldsdelicten plegen, kan er na afloop zelfs een verhoogd zelfbeeld zijn. Zij ervaren geen of minder lijdensdruk, en kennen zelden tot nooit depressieve gevoelens.*

Waarin onderscheidt psychopathie zich nu écht?

Maar waarin onderscheidt psychopathie zich nu écht? Psychopaten begrijpen de regels van de maatschappij en de gewoonlijke betekenissen van goed en kwaad, kunnen hun gedrag sturen en zijn zich bewust van de potentiële gevolgen van hun antisociale daden, maar dit alles weerhoudt hen daar niet van.

Psychopaten voelen niets bij hun daden

Psychopaten kennen geen emoties en voelen niets bij hun daden. Schaamte en schuld, doorgaans van invloed op het gedrag, en angst, een van de voornaamste bronnen van het geweten, ontbreken; wie geen angst kent, durft alles. Er zijn geen barrières om iets niet te doen.

Voor de lol kunnen ze iemand pijnigen en daar rustig, zakelijk en soms met trots over vertellen. Het is zeer typerend dat ze zo koel, kalm en beheerst zijn, ook wanneer gevaar dreigt. Koel, door hun gewetenloosheid; kalm, door de afwezigheid van angst; en beheerst, aangezien emoties hen niet van slag kunnen brengen.*

De hevige emotionele beroering ontbreekt

Het scala en de diepte van hun gevoelens zijn beperkt en hun vertoonde ‘emoties’ doen vaak aan als dramatisch, oppervlakkig en kortstondig. Ze missen de hevige emotionele beroering die andere mensen doormaken tijdens een woede-aanval.

Ook schrikken ze niet gauw, omdat ze moeite hebben met het herkennen van dreiging en gevaar. Korte periodes van angst zijn wel mogelijk, met name wanneer ze het gevoel hebben door anderen gecontroleerd te worden. Deze angst laten ze via een extern doel snel weer wegvloeien.*

Niet goed functionerende hersendelen

Al deze gebreken hebben te maken met bepaalde niet goed functionerende hersendelen. De Britse neurocriminoloog Adrian Raine legt dit uit in zijn boek ‘Het gewelddadige brein’.

Er komen te weinig prikkels binnen vanwege hun afgestompte emoties, wat hen overmatig doet zoeken naar prikkels, waarbij extreme stimuli en ervaringen nodig zijn om nog iets te kunnen voelen. Hun verslaving aan beloning brengt hen bovendien tot méér daden en maakt hen minder gevoelig voor straf.

Zelfinzicht en zelfreflectie ontbreken: ze leren wel van hun daden, maar slechts in die zin dat ze steeds zorgvuldiger te werk gaan en hun strategie verfijnen om meer ‘succes’ te boeken, aldus Raine. Daarnaast hebben ze het kenmerkende vermogen om zichzelf in de ene na de andere zin tegen te spreken.

Historische ontwikkeling psychopathie

Vanaf circa 1800 sprak men op verschillende manieren over psychopathie. Het werd onder andere ‘gek zonder waanzin’ genoemd: een stoornis zonder zichtbare verschijnselen, waarbij iemand kalm en beheerst een misdaad begaat, maar geen spijt heeft en eruitziet alsof hij volkomen bij zijn verstand is.*

Later noemde met het ‘morele gekte’, omdat de morele principes en het vermogen tot zelfsturing aangetast waren. Het niet of onvoldoende ontwikkelde vermogen om onderscheid te maken tussen goed en kwaad was een belangrijk kenmerk. Men sprak ook wel van sociopaten.*

Test: de psychopathie checklist van Hervey Cleckley

In de hedendaagse wetenschappelijke ontwikkeling van het begrip ‘psychopathie’ zijn twee personen van groot belang geweest: Hervey Cleckley en Robert D. Hare. Beiden stelden een checklist op om psychopathie te herkennen.

De Amerikaanse psychiater Hervey Cleckley maakte in 1941 in zijn boek ‘The Mask of Sanity’ de eerste vermelding van psychopathie zoals we die nu kennen. Hij stelde een checklist samen met een reeks psychopathische kenmerken:

  1. Oppervlakkige charme en goede intelligentie
  2. Afwezigheid van wanen en andere tekenen van irrationeel denken
  3. Afwezigheid van nervositeit of psychoneurotische manifestaties
  4. Onbetrouwbaarheid
  5. Leugenachtig gedrag
  6. Het ontbreken van wroeging of spijt
  7. Antisociaal gedrag
  8. Leert niet van eerdere ervaringen
  9. Pathologisch egocentrisme en onvermogen om lief te hebben
  10. Gebrek aan belangrijke affectieve reacties
  11. Afwezigheid van inzicht
  12. Onverantwoordelijkheid in algemene interpersoonlijke relaties
  13. Neiging tot opgewonden en onaangenaam gedrag, al dan niet onder invloed van alcohol
  14. Pleegt zelden suïcide
  15. Oppervlakkige, onpersoonlijke en slecht geïntegreerde seksualiteit
  16. Onvermogen om lange termijndoelen na te streven

Test: de psychopathie checklist van Robert Hare

Gebaseerd op Cleckley’s checklist, ontwikkelde Robert D. Hare, een Canadese onderzoeker op het gebied van psychologie en criminologie, in 1980 een andere psychopathie checklist die meer toegespitst is op crimineel gedrag.

Zijn checklist was aanvankelijk bedoeld voor psychopathische delinquenten, en vormt het standaardmeetinstrument voor psychopathie in de forensische psychiatrie. Soms klinkt er kritiek op, omdat criminaliteit en psychopathie niet per sé aan elkaar gelinkt hoeven zijn.

Dit is de in 1991 herziene checklist, genaamd ‘Psychopathy Checklist-Revised’ (PCL- R):

Factor 1 (interpersoonlijke en gevoelscomponenten):

  • 1.Oppervlakkige charme en welbespraaktheid
  • 2.Egocentrisme
  • 3.Pathologisch liegen
  • 4.Manipulatief
  • 5.Gebrek aan schuld en berouw
  • 6.Oppervlakkig gevoelsleven
  • 7.Kil, gebrek aan empathie
  • 8.Geen verantwoordelijkheid nemen voor het gedrag

Factor 2 (gedragsaspecten):

  • 9.Behoefte aan stimulatie en sensatie
  • 10.Parasitaire levensstijl
  • 11.Slechte gedragscontrole
  • 12.Gedragsproblemen op vroege leeftijd
  • 13.Gebrek aan realistische lange termijndoelen
  • 14.Impulsiviteit
  • 15.Onverantwoordelijk gedrag
  • 16.Jeugdcriminaliteit
  • 17.Schending van voorwaardelijke invrijheidstelling of proeftijd
  • 18.Criminele veelzijdigheid

Overige kenmerken:

  • 19.Uitbundig seksueel gedrag
  • 20.Veel kortdurende relaties

Per kenmerk is een score van 0, 1 of 2 mogelijk (nooit-soms-altijd). Scores vanaf 26 indiceren in Europa psychopathie. In Amerika geldt dat voor een score hoger dan 30.*

Twee soorten psychopathie

Er zijn twee soorten psychopathie te onderscheiden: de primaire variant en de secundaire variant. Dit onderscheid is afkomstig van de Amerikaanse psychiater Benjamin Karpman. De samenvatting hieronder van de twee soorten is gebaseerd op zijn beschrijvingen.

De primaire psychopaat

Bij de primaire psychopaat ontbreekt het geweten. Primaire psychopaten zijn charmant, dwingend, dominant, berekenend, en kennen geen emoties zoals angst. Ze zijn sociaal ongeremd en heel open in het contact naar anderen toe.

Agressie gebruiken ze om een bepaald doel te bereiken, zoals een beloning. Ze zijn koelbloediger in hun geweld, maar kunnen ook meer niet-gewelddadige delicten plegen zoals fraude.

De secundaire psychopaat

De secundaire psychopaat heeft een gestoord geweten. Secundaire psychopaten hebben weinig zelfvertrouwen, zijn emotioneel instabiel en veel impulsiever. Ze zijn wel dwingend, maar meer onderdanig. Zo nu en dan kunnen ze angst, schuld, schaamte en empathie ervaren. Van gezelschap en op de voorgrond treden houden ze niet.

Er is meer woede en vijandigheid, en ze handelen meer vanuit een gevoel van haat en wraakzucht. Ze reageren vooral (impulsief) met agressie op een (denkbeeldige) bedreiging, provoceren en zijn vaker betrokken bij geweld.

Beide subtypen zijn gevoelig voor bedreigingen van hun sociale positie.

Psychopathie: genetisch bepaald of reactie op omgeving?

Men denkt dat de emotionele afwijking bij primaire psychopaten genetisch bepaald is, en dat deze afwijking bij secundaire psychopaten een reactie op de omgeving is geweest.*

Primaire psychopathie wordt ook wel geassocieerd met grandioos of openlijk narcisme. Secundaire psychopathie wordt geassocieerd met borderlinetrekken en kwetsbaar of verborgen narcisme.*

Andere indeling per subtypen van psychopathie

Behalve de indeling in primaire en secundaire psychopathie, is er nog een andere indeling gemaakt qua subtypen van psychopathie. Hierin keren de verschillende persoonlijkheidsstoornissen terug: een narcistische, een borderline, een sadistische en een antisociale variant:*

  • De narcistische variant wordt gekenmerkt door grandiositeit, het gevoel overal recht op te hebben en kille minachting voor andermans gevoelens
  • De borderlinevariant is emotioneel instabiel en zelfdestructief

Verder lezen?

Download HIER jouw gratis bundel met 4 inkijkexemplaren van mijn boeken en werkboeken over narcisme!